De Duitse onderzoeksjournalist Oliver Schröm (1964) – bescheiden, brildragend, dunne grijze baard – had niet veel kennis over de financiële wereld in 2013. Maar toen kreeg hij een telefoontje doorverbonden via zijn redactiesecretaresse dat zijn leven zou veranderen.

“Bent u geïnteresseerd in informatie over een van de grootste belastingschandalen uit de geschiedenis?”, hoort Schröm aan de andere kant van de lijn. De spreker zegt bij een bank te werken en informatie te willen delen over aandelenhandel waarbij de Duitse staat zwaar wordt benadeeld. Daar kan Schröm, een van de meest ervaren onderzoeksjournalisten van Duitsland met meerdere onthullende boeken op zijn naam, geen nee op zeggen. “Als u bewijzen wilt zien, moet u naar Zwitserland komen”, zegt de onbekende man. Vier dagen later zitten de twee mannen tegenover elkaar op een Zwitsers treinstation.

Het is voor Schröm het startpunt van een journalistiek onderzoek in de wondere wereld van de beurshandel en het zogeheten dividendstrippen. “Ik had ervaring met zwartgeldkwesties, maar dit was nieuw voor me”, vertelt Schröm. “Het dividendstrippen lijkt heel complex, maar in de kern is het dat niet. Betrokkenen trekken bewust allerlei rookgordijnen op om autoriteiten en burgers een rad voor ogen te draaien.”

Het speelt zich af op de beurs, maar met beleggen heeft het volgens experts weinig te maken. “Het is schijnhandel in aandelen die geen enkel nut dient behalve het belastingvoordeel. Daarmee worden de beurs en vooral de schatkist genadeloos geëxploiteerd. Het zijn vele miljarden euro’s aan buit uit de staatskassen die ook voor de bouw van scholen en universiteiten gebruikt hadden kunnen worden. Dat is heel bitter.”

Kop in het zand
Schröm publiceerde onlangs een indrukwekkend boek over zijn speurtocht: Die Cum-Ex-Files. Het heeft geen goede indruk achtergelaten over het toezicht. “Alle Duitse ministers van Financiën waren gewaarschuwd, maar ze hebben bewust hun kop in het zand gestoken. De autoriteiten hebben de deur ervoor jarenlang opengelaten. Het detecteren van de illegale beurshandel is ernstig bemoeilijkt doordat belastinginstanties geen informatie met elkaar mochten of konden delen. Typisch Duits.”

Schröm ontdekte als relatieve buitenstaander snel dat er grofweg twee vormen zijn van dividendstrippen. De een was zeer populair in Duitsland en in Nederland al sinds lange tijd verboden, en wordt aangeduid als cum-ex (zie kader).

De andere variant wordt cum-cum genoemd en is ondanks vele zorgen nog gangbaar in Nederland, maar ook in andere landen, waaronder Frankrijk. Hoogleraar Christoph Spengel van de universiteit van Mannheim schat de in Nederland misgelopen dividendbelasting op 27 miljard euro over de twintig jaar tussen 2000 en 2020. Het kabinet wil de regels nu flink aanscherpen.

Fiscaal profijt
Het is verdienstelijk dat Schröm met zijn thrillerachtige boek (vooralsnog alleen in het Duits) een complexe en ondoorzichtige wereld toegankelijk maakt voor een groter publiek. Gewone Duitsers zullen in de bestseller met stijgende verbazing lezen over de hebzucht van rijke beleggers en hun adviseurs en de naïviteit van overheidsinstanties en politici.

Met zijn onderzoek en dat van het internationale journalistencollectief Correctiv, waarvan onder andere het Nederlandse Follow the Money deel uitmaakt, leverde de Duitser een belangrijke bijdrage aan het blootleggen van de fraude.

De actuele relevantie is groot en dat zal voorlopig zo blijven. Schröm ontdekte in zijn research dat de praktijken doorgaan in andere vormen. “Elk moment van de dag worden er weer nieuwe constructies opgetuigd om rijke beleggers alleen maar rijker te maken, ten koste van de schatkist. Het is in zijn ernstigste variant georganiseerde criminaliteit.”

Dividendstrippen en soortgelijke beurshandel wordt niet gedreven door koersrendement, maar alleen door fiscaal profijt. De beurshandel, vaak gecombineerd met kredieten en het (uit)lenen van aandelen, vindt plaats rond de ex-dividenddatum van de grote beursfondsen.

Voor de eenvoudige belegger zijn deze transacties niet mogelijk. Het gaat om ingenieuze transacties met enorme volumes aandelen. In korte tijd worden flinke winsten gemaakt op de inleg. Veel professionals zeggen dat het een toegestane en reguliere vorm van beurshandel is. Toezichthouders spreken van “schijntransacties”.

Overgelopen
Schröm beschrijft hoe een groep vermogende en professionele beleggers, geholpen door de meest sluwe adviseurs bij banken, accountants en advocatenkantoren, een fortuin verdiende met beleggingstransacties waarmee ze ten onrechte dubbele belasting hebben teruggevraagd. 

Een van de hoofdrolspelers in Duitsland is voormalig topbelastingambtenaar Hanno Berger, die is overgestapt naar de commerciële wereld.

Uit het onderzoek blijkt dat de praktijk nog steeds wordt aangeboden. In zijn boek beschrijft Schröm smakelijk hoe hij en een collega met verstopte camera’s in een Londense hotelkamer van duizenden euro’s per nacht een gesprek voeren met een goedgebekte bemiddelaar uit “de City”. Voor een televisiereportage doen ze zich vakkundig voor als steenrijke beleggers uit een Duitse familie. De twee journalisten zijn tot in de puntjes voorbereid door een belangrijke bron, een fiscalist die is ‘overgelopen’ naar justitie voor het blootleggen van de beurshandel.

Twee Londense bankiers wisten eerder hun celstraf aanzienlijk te verkorten door mee te werken met justitie. De aanpak en strafvervolging is door het verhullende karakter van de structuren en transacties extreem lastig zonder hulp van insiders, zegt Schröm.

“Je hebt klokkenluiders en meewerkende verdachten nodig, want het bewijsmateriaal is zeer beperkt. Een paper trail ontbreekt vaak. Het is een grensoverschrijdend spel met offshore-vennootschappen en voor één David heb je tien Goliaths.”

Maar justitie in Duitsland maakt voortgang met de vervolging van de meest agressieve variant, de cum-ex-handel. “Justitie levert een heel belangrijke bijdrage met een onderzoek dat al tien jaar loopt.”

De aanklagers is het ook gelukt de rechter mee te krijgen. Het Bundesgerichtshof in Karlsruhe oordeelde vorige zomer dat cum-ex-transacties van beleggers en banken aan te merken zijn als criminele belastingontduiking. Het Hof heeft ook geoordeeld dat justitie bij de profiteurs beslag kan leggen op de winst uit de lucratieve transacties.

Olaf Scholz
In de tussentijd is de politiek ook wakker geworden. Zelfs huidig bondskanselier Olaf Scholz speelde als burgemeester van Hamburg een rol die momenteel wordt onderzocht door volksvertegenwoordigers in de Hanzestad. Schröm ontdekte aan de hand van uitgelekte dagboeken van een van de eigenaren van de Warburg-bank dat de SPD’er een aantal ontmoetingen met de verdachte topbankier heeft verzwegen. 

Opvallend is dat de belastingdienst een navordering tegen de bank van tientallen miljoenen gestolen euro’s bewust liet verjaren. Dat gebeurde na de ontmoetingen tussen de bankier en Scholz.

De kanselier heeft gezegd dat hij zich niet bemoeid heeft met het besluit, dat financieel van enorm belang was voor de stad Hamburg en zijn inwoners. Verder heeft Scholz verklaard zich er weinig van te herinneren. Vragen van journalisten liet hij tot frustratie van de media van zich afglijden.

“Olaf Scholz is jurist”, zegt Schröm. “Hij weet dat het in Duitsland niet strafbaar is als je hebt verklaard het je niet te kunnen herinneren. Ik vind het moeilijk te geloven dat het een misstap was. De kwestie over de navordering sleepte al enige tijd voort. Politiek komt hij daar nu mee weg.”

In de Duitse strafzaak heeft Scholz geen rol. In dat onderzoek telt justitie 1300 verdachten, daaronder zitten ook voormalige Nederlandse bankiers. Onder leiding van aanklager Anne Brorhilker vond vorige maand nog een inval plaats bij accountantskantoor PwC in Frankfurt. Verder is in februari een bankier van Warburg tot een jarenlange celstraf veroordeeld.

Schade
Hoeveel belastinggeld precies achterover is gedrukt, is onduidelijk, omdat de autoriteiten in Europese landen hun schattingen, als ze die al hebben, niet willen delen met de buitenwereld. Hoogleraar Christoph Spengel uit Mannheim heeft eigen berekeningen gemaakt. Hij gaat voor Duitsland uit van een schade door cum-ex en soortgelijke frauduleuze transacties zoals de cum-cum-variant van 36 miljard euro. In Europa en de VS bedraagt het totaal aan schade uit alle varianten 150 miljard euro. De schade voor de Nederlandse schatkist met dividendstrippen tussen 2000 en 2020 wordt op 27 miljard geraamd.

Het zijn schattingen die het ministerie van Financiën niet bevestigt. Uit een inventarisatie van de Belastingdienst bleek dat deze over de jaren 2000 tot 2020 voor ongeveer 250 miljoen euro aan correcties heeft opgelegd vanwege dividendstripping. Dit betreft 59 zaken. 

Intimidatie
Schröm zegt na acht jaar graven en onthullen dat de dubieuze beurshandel steeds meer de aandacht trekt van gewone burgers. Zijn boek staat hoog in de bestsellerlijsten. “We hebben als journalisten de taak om de vertaalslag te maken. We hebben steeds betere kijkcijfers met de televisiebijdragen (onder andere bij de ARD, red.) en we hadden met onze onthullingen een droomaantal online clicks. Ik heb de indruk dat het bewustzijn toeneemt onder lezers en kijkers dat ze zélf worden beroofd. Veel mensen voelen zich bevestigd in hun mening dat de beurs een casino is. En eerlijk gezegd is dat ook zo met deze vorm van beurshandel.” 

Het is voor hem koorddansen in de strijd tegen een machtige wereld van beleggers, financiële instellingen en fiscalisten en agressieve media-advocaten die verdachten bijstaan en intimidatie niet schuwen.

De bronnen van Schröm uit de Zwitserse bankwereld zijn daadwerkelijk in grote problemen gekomen. Een voormalige werkgever, de bank Sarasin, deed aangifte tegen een oud-compliance officer wegens de vermeende diefstal van bedrijfsgeheimen. Zes maanden lang zat hij in voorarrest.

Schröm erkent met schaamte zijn bron onvoldoende beschermd te hebben. Zelf durfde de journalist jarenlang Zwitserland niet meer in, uit angst dat hijzelf wegens de verdenking van economische spionage vervolgd zou worden. De zaken tegen hem en zijn bronnen zijn pas onlangs naar de prullenmand verwezen door een rechter in Zwitserland. “Dat was een grote opluchting.” 

Oliver Schröm: Die Cum-Ex-Files. Der Raubzug der Banker, Anwälte und Superreichen – und wie ich ihnen auf die Spur kam. Ch. Links Verlag, € 17,99, 368 pagina's. Website: cumex-files.com