Ze zijn superklein, kosten maar een paar dollar of een paar dollarcent per stuk maar zijn zó belangrijk tegenwoordig: computerchips. Vroeger waren staal en olie essentieel in de wereldeconomie. Nu zijn het (ook) halfgeleiders.

Het is dan ook geen verrassing dat halfgeleiders centraal staan in de steeds fellere rivaliteit tussen de VS en China op technologisch gebied. Europa loopt achter, maar is voornemens dit spel mee te spelen.

Ze zijn er in vele vormen en maten. Hun rekenkracht neemt exponentieel toe. Ze zijn onmisbaar in de hedendaagse economie en ons dagelijks leven. Ze zitten in medische apparatuur, keukenapparaten, smartphones, computers en voertuigen. Vele honderden zitten er zelfs in auto’s en dat worden er alleen maar meer in het elektrische en digitale tijdperk.

De vraag naar computerchips wordt nog verder opgejaagd door het “mijnen” naar bitcoins waarvoor ontzettend veel rekenkracht nodig is.

Hoogconjunctuur
De halfgeleidersector beleeft een tijd van hoogconjunctuur. Maar de fabrieken kunnen de enorme vraag niet aan. “Corona was de katalysator”, zegt Dirk Schlamp, analist van DZ Bank in Frankfurt. “Mensen werken veel thuis en zijn sterk afhankelijk van nieuwe technologie. Maar snel werd duidelijk dat de tekorten van het moment structureel zijn.”

Dat raakt beleggers mogelijk over de volle breedte van hun portefeuille.

Autofabrikanten trokken vorig jaar hun bestellingen in toen ze de productie stillegden. Maar de productielijnen schakelden snel weer op.

Helaas waren de fabrikanten van smartphones, tablets, pc’s en spelconsoles toen in het gat gesprongen. Maar ook zij kampen nu met tekorten. De auto-industrie dreigt tientallen miljarden omzet mis te lopen door de tekorten aan chips. “In deze hoek van de chipsector wordt nauwelijks nieuwe productiecapaciteit opgebouwd”, zegt Schlamp. “Dat kan voorlopig een probleem blijven, mogelijk zelfs tot in 2023.”

Fabrikanten geven volgens analisten voorrang aan de productie van high-end chips voor datacenters en pc’s met hogere marges en inkomsten.

Het is niet overdreven om halfgeleiders “de ruggengraat van de moderne samenleving” te noemen, zoals de Berlijnse denktank Stiftung Neue Verantwortung (SNV) doet. “Zonder deze chips zouden we niet in staat zijn om welke software dan ook te laten draaien.”

Stilvallen
De energievoorziening, de internetinfrastructuur, het verkeer, de effectenhandel, zonder halfgeleiders dreigt het allemaal stil te vallen.

SNV-analist Jan-Peter Kleinhans durft niet te voorspellen hoe lang de chipcrisis zal aanhouden. “Niemand kan daar op dit ogenblik echt een antwoord op geven, aangezien de halfgeleiderindustrie kampt met diverse tekorten op verschillende gebieden. In de automobielsector is het een crisis die men grotendeels aan zichzelf te wijten heeft. Maar tegelijk is er een tekort aan substraten en materialen in de bevoorrading.”

Kleinhans noemt bijvoorbeeld het ABF-substraat, een essentiële isolerende film. De tekorten in deze hoek duren volgens de huidige voorspellingen tot 2023, met flinke prijsstijgingen tot gevolg.

Analist Vivek Arya van BofA Securities op Wall Street verwacht niet dat de krapte komend jaar is opgelost. Bij de grote chipbedrijven en afnemers zijn ook zulke geluiden te horen: verwacht niet dat de situatie snel opklaart. Deze chipcrisis woekert voort, ook als corona getemd is.

Dirk Schlamp van DZ Bank wil niet specifiek winnaars en verliezers aanwijzen. Dat doet de Amerikaanse website The Motley Fool wel.

Sleutelbedrijven
Als het tekort aan chips aanhoudt, adviseert The Motley Fool beleggers om aandelen te kopen van de sleutelbedrijven zoals ASML en TSMC. Zij profiteren van de toenemende vraag. Maar bedrijven aan de vraagkant, zoals autofabrikanten, kunt u volgens de Amerikanen beter mijden.

Beleggers zijn niet naïef, de beurs heeft hier natuurlijk allang een voorschot op genomen. De groeiverwachtingen voor ASML zijn al goeddeels “ingeprijsd”. Maar toch, misschien leven we in nieuwe tijden en blijven dit soort bedrijven koopwaardig. “ASML kun je blijven kopen en wegleggen”, zegt Schlamp. “Als de sector groeit, groeit ASML mee.”

De wereldwijde vraag naar chips was altijd traditioneel cyclisch. Maar door de opmars van nieuwe technologieën in voertuigen en kunstmatige intelligentie en het uitrollen van sterkere mobiele netwerken is de vraag naar geavanceerdere chips sterk toegenomen. Dit kan het oude patroon van hoge pieken en diepe dalen misschien doorbreken, zegt Schlamp.

De tekorten zijn ontstaan door een combinatie van factoren: corona, extreme kou in Texas en het cancelen van orders. Het wordt in het bedrijfsleven overal gevoeld. Auto’s met hun digitale besturingssystemen kunnen soms niet worden afgebouwd. Ook de productie van laptops, smart­phones, spelconsoles en printers loopt vertraging op.

Denktank Stiftung Neue Verantwortung (SNV) wijst erop dat de halfgeleiders worden vervaardigd in complexe, wijdvertakte en wereldwijd georiënteerde waardeketens. Het betekent dat de bedrijven sterk afhankelijk zijn van elkaar. Als een van de schakels de capaciteit niet heeft om aan de vraag te voldoen, kan het spaak lopen.

Veel bedrijven groeien minder onstuimig dan mogelijk zou zijn geweest zonder de capaciteitstekorten. De Nederlandse bedrijven ASML (chipmachinefabrikant) en NXP (autochips) profiteren. De interesse voor chips lanceerde BE Semiconductors (Besi) naar de AEX-index.

Rolverdeling
De rollen in de chipwereld zijn verdeeld: van ontwerp tot productieapparatuur, chemicaliën, fabricage en verpakking.

ASML staat helemaal vooraan in de keten. Het maakt de zogeheten EUV lithography-machines die met extreem ultraviolet licht werken om chips op platen te kunnen printen. De grote chipproducenten zoals het Taiwanese TSMC (marktleider), het Amerikaanse Intel en het Zuid-Koreaanse Samsung gebruiken de machines voor de productie van de piepkleine geheugenchips voor computers en mobiele telefoons.

Chipfabricage is kapitaalintensief vanwege de dure faciliteiten en apparatuur. Doorgaans zijn de bedrijven terughoudend en risicomijdend met grote investeringen, zegt Kleinhans. Maar het regent nu aankondigingen. TSMC is van plan om de komende drie jaar 100 miljard dollar te investeren in onderzoek en ontwikkeling en meer productiecapaciteit. “Dat is een sterk signaal dat ze rekenen op een langdurige stijging van de vraag naar chips”, zegt analist Dirk Schlamp.

Bakermat
De Verenigde Staten zijn de bakermat van halfgeleiders, maar hebben in de productie aan kracht ingeboet. Het land heeft wel verreweg de grootste chipontwerpindustrie. Pionier Intel is nog steeds een van de grootste bedrijven, maar het heeft betekenis verloren de afgelopen jaren, onder meer aan het eveneens Amerikaanse Advanced Micro Devices (AMD). Bekende andere ontwikkelaars zijn Qualcomm, Nvidia en Broadcom.

Amerikaanse technologiebedrijven zonder eigen productiefaciliteiten vertrouwen op (vooral) de Taiwanezen van TSMC en de Zuid-Koreanen van Samsung. Nieuwere techspelers als Alibaba, Alphabet, Amazon, Facebook en Tesla ontwerpen hun eigen chips tegen hoge onderzoeks- en ontwikkelingskosten. Ze laten de chips vaak ook nog gewoon maken in Azië. TSMC is sinds jaar en dag de huisleverancier van Apple.

NXP is de voormalige halfgeleiderdivisie van Philips die inmiddels een notering heeft aan de techbeurs Nasdaq. In Duitsland is chipmaker Infineon een bekende naam. Het bedrijf is een afsplitsing van Siemens. Met de overname van het Amerikaanse Cypress vorig jaar werd Infineon een van de grootste ontwikkelaars van autochips in de wereld.

Halfgeleiderfabricage is afhankelijk van verschillende soorten chemicaliën. In Europa spelen BASF, Linde en Merck een belangrijke rol als leveranciers. Maar over het algemeen spelen Europese bedrijven een relatief kleine rol in de halfgeleiderwaardeketen. Bij de technisch meest complexe computerchips speelt Europa geen rol van betekenis.

Geen van de grote regio’s – Azië, Europa en de VS – is zelfvoorzienend met een strategische autonomie. De halfgeleiderwaardeketen wordt bij uitstek gekenmerkt door een sterke onderlinge afhankelijkheid, een grote arbeidsdeling en een nauwe samenwerking in het productieproces.

Amerikaanse bedrijven hebben dominante posities in de gehele waardeketen, maar onafhankelijk van Azië zijn de Amerikanen zeker niet. De afgelopen jaren is veel van de productie van halfgeleiders naar Azië verschoven. China, de Verenigde Staten en Europa willen liefst zelf chips produceren. Maar dat zal miljardeninvesteringen en veel tijd vergen.

China loopt opvallend genoeg achter in de wapenwedloop rond chips. Geen land importeert zoveel chips als China. Het is sterk afhankelijk van halfgeleidertechnologie uit Amerika en wordt door de Amerikanen opzettelijk kort gehouden met sancties. De sancties zijn een bedreiging voor het Chinese SMIC, de vijfde grootste chipproducent ter wereld.

‘Chips for America’
Zowel Amerika, Europa als China willen de eigen halfgeleidersector met staatssteun sterker maken. De Amerikanen proberen te voorkomen dat China de beschikking krijgt over EUV-apparaten van ASML. De Amerikaanse president Joe Biden heeft de koers niet verlegd. Hij heeft met zijn ‘Chips for America’ 50 miljard dollar in de geopolitieke strijd gegooid voor de binnenlandse productie en ontwikkeling van chips. TSMC bouwt een nieuwe fabriek in de Amerikaanse staat Arizona. Kosten: twaalf miljard dollar. Hij is op zijn vroegst in 2029 klaar.

Daar kan Europa niet aan tippen. De Europese chip­industrie is niet met de tijd meegegroeid. In Brussel wordt dat erkend. Gewerkt wordt aan een zogeheten IPCEI-programma voor de halfgeleidersector. Daarmee wordt het geven van staatssteun door lidstaten een stuk eenvoudiger. Voorwaarde is dat het een “gemeenschappelijk Europees belang” dient.

Intel heeft interesse in de bouw van een fabriek op Europese bodem als er miljarden aan subsidies loskomen. Duitsland en de Benelux zijn genoemd als locatie. Maar de bouw van een moderne chipfabriek duurt heel wat jaren en kost zo enkele tientallen miljarden euro’s.

“Europa moet massaal investeren in zijn halfgeleiderindustrie”, zegt Kleinhans. “Maar een grote eigen fabriek is geldverspilling en maakt ons niet zelfvoorzienend. De fabriek zou nog steeds afhankelijk zijn van apparatuur uit de VS en Japan, van chemicaliën uit Taiwan en Japan én als belangrijkste: van de VS, omdat er nu nauwelijks Europese bedrijven zijn die chips voor geavanceerde fabricage ontwikkelen.”

Het is volgens Kleinhans naïef te denken dat een Europese fabriek orders zou aantrekken van Amerikaanse chipontwerpbedrijven. “Europa moet zelf in de chipontwikkeling investeren. Zodra Europa daar nieuw leven heeft ingeblazen, kan het nadenken over de beste manier om te investeren in haar productiecapaciteit. Tot die tijd is het eigenlijk niet de moeite waard om te investeren in ultramoderne fabrieken.”

Tegen 2030 verwacht Brussel dat het marktaandeel van Europa in de wereldwijde chipindustrie is opgevoerd van 10 naar 20 procent. Daarmee is het probleem nog lang niet opgelost. De tekorten moeten worden weggewerkt met verhoogde productie. Daarbovenop moet er nog een tandje bij. De vraag naar chips neemt de komende jaren alleen maar toe.

Een escalatie van de geopolitieke fricties over chips kan de jubelstemming verzuren. Dat zal te voelen zijn aan de “achterkant”, bij de assemblage en het verpakken van chips (waar het momenteel ook knelt) en bij de bedrijven die schreeuwen om meer chips. Schlamp wijst erop dat fusies en overnames minder waarschijnlijk worden nu de politiek er nadrukkelijk een sleutelindustrie van heeft gemaakt.

Voor beurslieveling ASML is dat minder een probleem. De Europese technologiekampioen uit Veldhoven zit helemaal voorin de keten. Het zal zijn machines blijven produceren én kwijt kunnen. “Overgenomen wordt het bedrijf zeker niet, dat zou te veel weerstand oproepen”, zegt Schlamp. “Dat spel kunnen beleggers in deze sector steeds minder goed spelen door de politieke aandacht.” Maar dat hoeft beleggers volgens hem niet te deren. De groei van ASML dendert volgens de twee Duitse analisten op eigen kracht onverminderd voort.