Jörn Leogrande begint in 2005 als marketingmedewerker bij Wirecard en werkt zich op tot hoofd innovatie van het betaalbedrijf. Nu is er niets over van het sprookje. In het boek Bad Company vertelt hij het verhaal van binnenuit én confronteert hij zichzelf met zijn faciliterende rol.

“Met de kennis van nu”, schrijft hij, “denk ik dat een belangrijk deel van mijn werk bestond uit het creëren van een façade voor Wirecard, terwijl daarachter fraude plaatsvond op een onvoorstelbare schaal.”

Leogrande heeft beleggers en analisten gevoed met mooie beloftes. We vragen hem naar zijn ervaring. “De meesten hadden weinig specifieke kennis over deze wereld”, zegt hij. “Ik had de indruk dat ze vooral werden gedreven door de bedrijfscijfers en de groeivooruitzichten.”

Opgeklopt
Die cijfers waren sterk opgeklopt, zo blijkt ook pas later aan Leogrande. Werden er nooit gedetailleerde vragen gesteld? “Slechts zeer zelden.”

De grootste bedrijven in Duitsland zijn honderd jaar oud en leggen het af tegen de concurrentie uit Azië en de VS in de nieuwe digitale wereld. Het land snakt naar een techsucces. Wirecard is dat. Het bedrijf klimt in 2019 op tot de eredivisie van de beurs. De oude Commerzbank verdwijnt uit de DAX.

“Niemand wilde dit missen”, zegt Leogrande. “Particuliere en institutionele beleggers, kredietverleners en natuurlijk de werknemers van Wirecard. De raad van bestuur heeft met zijn visies en presentaties precies de analytische agenda geleverd die dit wensdenken voedt.”

Topman en grootaandeelhouder Markus Braun geniet ervan om jaar op jaar nieuwe successen te kunnen melden, valt te lezen in het boek Die Wirecard Story. “Omzet, winst, klantenaantallen – bij Wirecard ging het alleen maar bergopwaarts. Hij formuleerde steeds scherpere en steeds gewaagdere doelen. Elk jaar opnieuw. Hij gaf er weinig om hoe de doelen bereikt worden. Laat anderen dat maar regelen.”

Luchtkasteel
Het bedrijf blijkt een luchtkasteel. De balans van Wirecard wordt opgeblazen. Honderden miljoenen euro’s worden verduisterd, vermoedt justitie. Niemand heeft het door, behalve een paar buitenlandse hedgefondsen, een vasthoudende journalist van de Financial Times en een paar relatief onbekende Duitse bloggers.

Het grootste boekhoudschandaal sinds jaren in Europa komt in juni 2020 volledig naar buiten. Het sprookje is dan uit. De beurskoers stort in. Beleggers verliezen 20 miljard euro. Het faillissement leidt tot grote schade bij kredietgevers en andere stakeholders. Jörn Leogrande staat op straat.

“Dat een DAX-onderneming failliet gaat, is uniek”, zegt Danyal Bayaz, een van de negen leden van de parlementaire commissie die onderzoekt hoe dit kon en waarom accountants en toezichthouders niet ingrepen.

De commissieleden horen in vijf maanden tijd, vaak tot diep in de nacht, 200 uur lang, zeventig getuigen. Ze tillen spectaculaire details boven water. Een tussentijds verslag uit maart is vernietigend. Deze maand wordt kanselier Angela Merkel gehoord over de politieke lobby voor het bedrijf.

Systematisch falen
Het was “geen natuurramp maar systematisch falen”, aldus de commissie. “Bij Wirecard kwam een giftige mix samen”, zegt Fabio de Masi, lid namens Die Linke. “Het was de zwakte van het typische Duitse old boys netwerk gecombineerd met een overdreven geloof op de beurs in de nieuwe wereld van technologie en internet. Het toezicht en de politiek gingen daarin mee en schaarden zich aan de zijde van de onderneming.”

De opkomst van Wirecard is niet helemaal zonder controverse. De kritiek concentreert zich in de groeifase op de aard van de klanten. Veel klanten komen uit de gok- en pornowereld. Maar ook over de boekhouding en de controles worden vragen gesteld. De Wirecard-top wuift ze vakkundig weg. De beleggers die ze aankaarten, komen zelf onder vuur te liggen.

Topman Braun en rechterhand Jan Marsalek, beiden Oostenrijkers, leiden de aandacht van hun eigen gerommel af door te doen alsof ze slachtoffer zijn van buitenlandse speculanten en media. Daarmee winnen ze tijd en vertrouwen in de financiële wereld en bij huisaccountant EY.

Lessen
Volgens hoogleraar Jan Krahnen uit Frankfurt bevat de zaak lessen die veel verder gaan dan de Duitse markt en het Duitse toezichtsysteem.

“Het Wirecard-schandaal heeft grote tekortkomingen in het toezicht in Duitsland aan het licht gebracht, vooral wat betreft de bescherming van beleggers en de integriteit”, schrijft hij samen met een handvol collega’s in een academische analyse van de zaak.

Ze waarschuwen voor de “negatieve overloopeffecten” van dit soort fraudegevallen. Niet alleen de Duitse beurs, maar de hele Europese kapitaalmarkt is door het falen op alle fronten minder aantrekkelijk geworden voor binnenlandse en internationale beleggers en bedrijven die aandelen willen uitgeven.

Beleggers moeten erop kunnen vertrouwen dat op de naleving van regels wordt toegezien en dat hard optreden volgt op overtredingen. Bij Wirecard gebeurt dat niet. Een onderneming heeft volgens Krahnen vijf verdedigingslinies tegen fraude en bedrog. Bij Wirecard stellen ze niets voor.

Binnen het bedrijf laat het interne controlesysteem het afweten. De voorzitter van de raad van commissarissen zegt “andere dingen te doen te hebben” dan verhalen over balansmanipulatie serieus te nemen. De externe accountant EY keurt de jaarrekening tien jaren achtereen goed.

‘Medeplichtigen’
Buiten de muren van de onderneming laten de bevoegde toezichthouders op financiële verslaglegging en accountantscontroles steken vallen. Beurswaakhond BaFin laat zich regelrecht om de tuin leiden.

“Gewillige medeplichtigen”, zeggen de parlementariërs. “Een bende met een grote criminele verbeeldingskracht en energie kon zijn gang gaan door het collectief falen van toezichthoudende instanties”, zegt Bayaz.

Na onthullende publicaties over Wirecard in de Financial Times en stevige koersdalingen dringt de onderneming in 2019 aan op een shortsellverbod. De waakhond laat zich voor het karretje spannen van Wirecard. Een “kardinale fout”, zeggen de parlementariërs.

In hun boek Die Wirecard Story schrijven Volker ter Haseborg en Melanie Bergermann dat de waakhond misschien doet wat de wet voorschrijft, maar verstrikt raakt in de Duitse bureaucratie. “Veel erger dan de werkelijke interventie is de boodschap die BaFin uitzendt.”

Veel beleggers zien de maatregel als een vrijspraak voor Wirecard en een schuldigverklaring voor FT-journalist Dan McCrum en de buitenlandse hedgefondsen. Het gevolg: de koers van het aandeel stijgt aanzienlijk.

Mastermind
Florian Toncar, lid namens de liberale FDP, noemt de totstandkoming van het shortsellverbod een “criminele meesterzet” van operationeel bestuurder Jan Marsalek, de mastermind van de fraude genoemd.

Marsalek levert via een privédetective een bedenkelijke geluidsopname met zogenaamd bewijs voor een samenspanning tussen journalisten en hedgefondsen. Dit “bewijs” is in werkelijkheid dunner dan dun.

“Het is een ramp voor het vertrouwen in Duitsland als financieel centrum dat de toezichthouder zulke vergaande beslissingen neemt op basis van zulke onserieuze informatie”, zegt Bayaz.

BaFin doet zelfs aangifte tegen McCrum en een collega. Ze worden gedwongen nieuwe artikelen uit te stellen. Het dubieuze management van Wirecard koopt zo weer tijd om hun luchtkasteel verder op te blazen.

Dat de zaak zo kon ontsporen, heeft volgens kenners ook te maken met de traditioneel nauwe relatie tussen bedrijfsleven en politiek in Duitsland. Het beïnvloeden van het toezicht door de partijen die juist gecontroleerd moeten worden wordt regulatory capture genoemd.

Weeffouten
Er zijn weeffouten in het toezicht, zegt Krahnen. “De beurswaakhonden lopen aan de leiband van de politiek. Dat is een verkeerd begrepen democratische legitimatie van toezicht. BaFin zou verslag moeten leggen aan het parlement in plaats van aan de regering. Het moet onafhankelijker worden en loskomen van het ministerie van Financiën.”

Meer vakkennis is nodig. “De leidinggevende functies worden bekleed door juristen, niet door economen of andere financiële deskundigen.”

Volgens Bayaz, volksvertegenwoordiger van de Groenen, waren de beursregels niet per se verkeerd. “Het ging mis met het toepassen van wetten die er al waren en de cultuur in het financiële toezicht.”

Toncar zegt dat Duitsland een verbeteringsslag moet maken in het toezicht en goed ondernemingsbestuur. “Het financiële toezicht staat veel te ver weg van de realiteit op de beurs. De raden van commissarissen moeten nauwer betrokken worden bij de juistheid van de jaarrekening. De accountant heeft fouten gemaakt, maar is slechts beperkt aansprakelijk te stellen in Duitsland. De schade is nu enorm. Veel beleggers willen een schoonmaak.”

De financiële wereld heeft zelf ook boter op het hoofd. Het ontbreekt aan gezonde scepsis bij professionele beleggers en analisten in Duitsland. Grote Duitse vermogensbeheerders zoals DWS kiezen niet alleen verbaal partij voor Wirecard. Ze besluiten grote pakketten aandelen bij te kopen.

Of ze écht geloven in het Beierse sprookje of niet, de meeste financieel analisten blijven zich laaiend enthousiast uitlaten over het aandeel ondanks de geur van bedrog. Heike Pauls is er een van. 199 keer komt ze met een koopadvies in twaalf jaar tijd, staat in Die Wirecard Story.

De verhalen in de FT zet ze zelfs weg als fake news van een “recidivist”. Pauls blijkt Wirecard informatie door te spelen en op eigen houtje pr-adviezen te geven. De financiële toezichthouder spoort ze aan om de FT aan de tand te voelen. Commerzbank heeft haar inmiddels ontslagen. Andere analisten stapten voor de ondergang over naar Wirecard.

Veel particulieren hebben het oordeel van deze professionals gevolgd. Ex-manager Leogrande denkt dat beleggers beter hadden gekund. “Ik geloof dat de vermeende boekhoudfraude zeer goed is uitgevoerd. Zelfs accountants en auditors konden het niet doorgronden. Wat mij echter wel verbaasde, was dat de professionals niet struikelden over eenvoudige plausibiliteitskwesties. Zo heeft Wirecard gedurende bijna een heel decennium altijd volkomen stabiele inkomsten en winsten geboekt. De groei was bijna altijd 30 procent, kwartaal na kwartaal, jaar na jaar. Geen enkel ander technologiebedrijf kan dat. Bovendien is onze verkoopmarge altijd enkele malen hoger geweest dan die van onze concurrenten. Dat alleen al had op zijn minst kritische vragen moeten oproepen.”

Forensisch onderzoek
Uiteindelijk wordt het publicitaire gevecht in de openheid uitgevochten. Ook Duitse media worden wakker. Met tegenzin besluit de deels nieuwe raad van commissarissen van Wirecard in oktober 2019 om KPMG in te huren voor een forensisch onderzoek naar de boekhouding.

Het rapport wordt na vertragingen gepubliceerd in april 2020. KPMG meldt niet in staat te zijn om het bestaan van 1 miljard euro op buitenlandse bankrekeningen te verifiëren. Braun geeft er een spin aan dat het goed nieuws is en zelfs dat geloven veel beleggers en analisten nog. Op Twitter zegt Braun na een ‘geweldig 2019’ een ‘zeer sterk 2020’ te verwachten.

Het is het begin van het einde. De FT, de klokkenluiders en de sceptische hedgefondsen halen hun gelijk. De omzet van Wirecard die via derde partijen uit het buitenland komt, is vermoedelijk (deels) verzonnen.

In juni 2020 erkent Wirecard dat 1,9 miljard euro aan gerapporteerde contanten niet gevonden kan worden of mogelijk zelfs nooit heeft bestaan. Het bedrag komt overeen met vijf jaarwinsten.

Pas bij goedkeuring van de jaarrekening over 2018 twijfelt ook accountant EY over de beweerde miljardentegoeden op buitenlandse trustrekeningen. Doorvragen naar bewijzen voor de beweerde tegoeden is eerder niet gebeurd. Wirecard kan helemaal niet vrij over dit geld beschikken, zelfs als het er was geweest. Het geld is er niet.

Verduisterd
Het vermoeden is dat er honderden miljoenen euro’s zijn verduisterd. Justitie staat meteen mijlenver op achterstand omdat het de beschuldigingen tegen Wirecard pas in onderzoek neemt als operationeel bestuurder Jan Marsalek op de vlucht is geslagen.

“De enorme schade is dan allang aangericht bij veel beleggers”, zegt Bayaz. Omdat niemand ingrijpt, kan de mastermind in de zomer als belangrijkste verdachte compleet van de aardbodem verdwijnen. De daders hebben genoeg tijd om eventueel bewijs te vernietigen.

Het strafrechtelijk onderzoek en het onderzoek naar de geldstromen zullen nog wel even duren. “Misschien kan nog een antwoord gevonden worden op de vraag waar al het geld terecht is gekomen dat kort voor het faillissement wegvloeit”, zegt journalist Melanie Bergermann, coauteur van Die Wirecard Story. “Maar het grootste raadsel in deze affaire is in hoeverre Markus Braun betrokken was. Wij geloven niet dat het mysterie opgelost zal worden zonder de verklaringen van Jan Marsalek.”

Als deze geheimzinnige figuur, die nauwe contacten blijkt te hebben met de geheime dienst van Oostenrijk, niet meer opduikt, wordt de boekhoudzaak volgens haar misschien nooit opgehelderd. Brauns eigen belang, meer dan een miljard euro waard op het hoogtepunt, gaat compleet in rook op. Braun zit in voorarrest, maar ontkent schuld.

Gevraagd naar de belangrijkste les zegt Leogrande: “Als iets te mooi is om waar te zijn, moet je kritischer kijken. Simpele vragen stellen is vaak nuttiger dan complexe analyses maken. Luister naar je onderbuikgevoel. Achteraf is het natuurlijk makkelijk praten. Als werknemer was ik ook veel te onkritisch over de wereld van Wirecard. Ik verwijt dit mezelf.”