Door de toetreding tot de World Trade Organisation (WTO) in 2001 is China sterk geïntegreerd in de wereldeconomie. De directe buitenlandse investeringen van China zijn verviervoudigd, net als het aandeel van China in de wereldexport.

Het openen van de handelsrelaties veranderde ook de rest van de wereld. Vooral Duitsland profiteerde in het tijdperk van kanselier Angela Merkel als kanselier.

Comfortabel onder de Amerikaanse veiligheidsparaplu had Duitsland de handen vrij voor commercie, schreef expert Roderick Kefferpütz onlangs voor denktank Atlantic Council. “Terwijl de VS de politieagent van de wereld was, werd Duitsland de handelsman van de wereld.”

Sinds Merkels aantreden in 2005 verviervoudigde de export van Duitsland naar China van 26 naar 110 miljard dollar. Het aandeel van China steeg van minder dan 3 procent in 2005 naar meer dan 7 procent in 2018. China werd in 2016 de grootste handelspartner van Duitsland (import plus export), groter dan de VS.

Ongezond
Maar in het huidige tijdperk van hevige machtsconcurrentie is het woord ‘partner’ misschien niet meer op zijn plaats. “Mensen die denken dat alles hetzelfde kan blijven, leven in een wereld die niet meer bestaat”, zegt Max Zenglein, econoom van de China-denktank Merics in Berlijn.

Sommige experts spreken van een ongezonde economische afhankelijkheid van Duitsland van het autoritaire China. De vriendschapsrelatie tussen China en Duitsland lijkt te verzuren.

“De bijzondere relatie is nu eerder een nadeel dan een voordeel”, zegt Zenglein. “Globalisering stond los van geopolitiek. Politiek en zaken zijn nu niet meer te scheiden. Veel bedrijven die actief zijn in China lopen verhoogd risico. Alles is politiek. Het wordt moeilijk navigeren voor bedrijven.”

De nauwe vervlechting kan problemen opleveren waaraan bedrijven en hun aandeelhouders zich steeds moeilijker kunnen onttrekken. David Folkerts-Landau, hoofdeconoom van Deutsche Bank, zei laatst dat Duitse autofabrikanten zich niet te afhankelijk moeten maken van een land dat “zijn toegenomen macht” op een steeds “robuuster en schaamtelozer” manier gebruikt.

Tiktok
China ligt onder vuur van de Amerikanen, die zich ook steeds steviger in de diplomatieke arena manifesteren met economische wapens en krachttaal. President Trump legde onlangs het Chinese socialemediabedrijf TikTok sterk aan banden omdat het Chinese regime data zou verzamelen over gebruikers en in eigen land zo de inwoners controleert op onwelgevallige uitingen.

Europa stelt zich aarzelend op. Het zou ervoor kunnen kiezen de banden met China aan te halen en China zou daar ook profijt van kunnen hebben. Maar daarmee komt de relatie van de EU met de Amerikanen verder onder druk.

Duitsland staat in een spagaat. Kefferpütz vatte het zo samen: “Het Duitse bedrijfsmodel is niet gemaakt voor een wereld in geopolitieke wanorde.”

China verovert intussen marktaandeel omdat het coronavirus daar eerder is bedwongen dan in Europa en de VS. “De opleving van China is indrukwekkend, maar het heeft de groei elders niet gestimuleerd”, zegt Neil Shearing van onderzoeksbureau Capital Economics. “Dit kan de weerstand tegen globalisering van voor de pandemie versnellen.”

DAX-ondernemingen profiteerden meer van globalisering dan hun buitenlandse concurrenten. VW, Daimler, BMW, Siemens, Infineon, Adidas, Henkel en BASF hebben hun recente financiële successen voor een deel te danken aan China. Duitsland neemt meer dan de helft van de Europese uitvoer naar China voor zijn rekening. Het zijn vooral dure auto’s, werktuigmachines en andere machinetechnologie die naar China gaan.

Chaos
De coronacrisis haalt volgens analisten van Deutsche Bank het moment naar voren dat China de VS inhaalt als grootste economische macht op het wereldtoneel. Ze voorspellen een chaotisch decennium dat kan eindigen met China als sterkste economische macht in de wereld, aldus een recent rapport dat de titel The Age of Disorder op de kaft heeft.

Denktank Merics stelt dat Europa voorbereid moet zijn op alle scenario's, van nieuwe verstoringen tot regelrechte aardverschuivingen. Corona fungeerde “als een katalysator voor een meer kritische discussie met China”, zegt Zenglein. “In de zoektocht naar mondkapjes werd de afhankelijkheid van de toeleveringsketen goed duidelijk.”

China komt deze herfst met een nieuw vijfjarenplan voor de inrichting van de economie. Verwacht wordt dat de Chinese staat de greep op de eigen economie aanhaalt en het buitenlandse bedrijven moeilijker gaat maken.

Een kantelmoment lijkt aanstaande. “China, ooit Duitslands groeipartner, wordt een rivaal”, kopte de Wall Street Journal laatst. “Hoe Duitsland de deur naar China opende - en de sleutel weggooide”, aldus de Amerikaanse nieuwswebsite Politico, die daarmee aan wil geven dat er voor Duitse bedrijven geen weg terug is.

Hardop zeggen ze het niet, maar veel Duitse ondernemers hebben het vertrouwen in de mogelijkheid van verandering en een gelijk speelveld in China verloren. Oproepen van de Europese Kamer van Koophandel in China aan het land om daar werk van te maken leverden weinig op. In steeds meer sectoren worden buitenlandse investeringen ingeperkt en fel beconcurreerd door staatsbedrijven, aldus de lobbyorganisatie recent.

Groeiende weerstand
Andreas Fulda, een Duitse Azië-expert van de Universiteit van Nottingham, zegt dat er groeiende weerstand is tegen de dominantie van China bij bedrijven uit de Mittelstand. “Maar om de coronacrisis te kunnen overleven, halen deze bedrijven de banden met China toch aan. Op de lange termijn is het zelfmoord. Ze geven hun kennis en technologie weg. China wil de vruchten van harde Duitse arbeid exploiteren.”

Met het ‘Made in China 2025’-plan hoopt China met nieuwe technologie en kunstmatige intelligentie leidinggevend te worden in de industrie. Dat betekent dus een regelrechte aanval op de Duitse industriële wereld.

Onderzoek naar onder andere kunstmatige intelligentie wordt met duizelingwekkende bedragen vanuit de staat gefinancierd. China neemt belangen in buitenlandse bedrijven of ze worden overgenomen, zoals het Duitse robottechnologiebedrijf Kuka. In de tussentijd krijgen buitenlandse bedrijven beperkt toegang tot de Chinese markt.

De meeste grote Duitse bedrijven investeerden wel al miljarden euro’s in lokale aanwezigheid in China. Duizenden Duitse bedrijven hebben zich in China gevestigd met kantoren en fabrieken.

Mensenrechten
Naast de stevige greep van de staat op de economie worden ook de mensenrechtenschendingen een steeds groter risico. De Amerikanen laten zich veel kritischer dan de Duitsers uit over repressie van burgers in Xinjiang en Hongkong en de bedreigingen van Taiwan.

“Bedrijven hebben deze politieke risico’s onvoldoende ingecalculeerd”, zegt Zenglein. “De zwakste schakel van Europa is Duitsland. In Duitsland is het de auto-industrie, en daarbinnen is het VW dat vol heeft ingezet op China. Net als andere Duitse ondernemingen is het met privileges binnengehaald. Maar de tijd van koek en ei is voorbij.”

De autofabrikant maakte in de jaren tachtig van de vorige eeuw al de sprong naar China. Ook BMW en Daimler zijn sterk in China.

Inmiddels verkoopt VW een op de twee auto’s in China. In China verkoopt het elk jaar een slordige vier miljoen auto's vergeleken met zo’n 350.000 in de VS. VW heeft een fabriek in Xinjiang, de arme provincie waar de islamitische Oeigoeren massaal worden geïnterneerd in kampen. Sinds dit jaar rollen de SUV’s van VW uit de fabriek. Het is geen geheim dat Volkswagen hier auto’s maakt, maar wie het op wil zoeken in het jaarverslag van 354 pagina’s dik vindt niets over deze productielocatie.

“Je hoort er weinig over, maar de aanwezigheid in Xinjiang is heel problematisch”, zegt Fulda. “Duitse bedrijven lopen door hun aanwezigheid daar een steeds groter risico”, zegt Zenglein.

Niet alleen de Duitse automobielindustrie is sterk vertegenwoordigd in China en de Oeigoer- se provincie. Volgens denktank Merics zijn in de regio ook Bosch, Deutsche Bahn, Boehringer Ingelheim, SAP, Thyssen Krupp, Metro, Lufthansa, Bayer, Fresenius en chemiereus BASF actief.

BASF is zich bewust van de ‘sociale problemen’ in de regio. Maar het bouwt zijn activiteiten in China flink uit, met een megaproject in het zuiden van China waar een investering van 10 miljard euro voor nodig is.

Siemens staat ook in een morele spagaat. Het werkt samen met staatsbedrijf Chinese Electronic Technology Group (CETC). Volgens Human Rights Watch heeft dit bedrijf voor de bewaking en internering van Oeigoeren systemen geleverd die door de politie worden gebruikt. CETC houdt bovendien de helft van de aandelen in het bedrijf Hikvision, dat ook systemen levert om de Oeigoeren in de gaten te houden.

Siemens-topman Joe Kaeser liet zich onlangs voorzichtig kritisch uit. Maar toen VW-topman Herbert Diess vorig jaar op een autobeurs in Sjanghai werd gevraagd naar de onderdrukking van de Oeigoeren deed hij alsof zijn neus bloedde. Ook Nederlandse bedrijven in China zoals Unilever, DSM en AkzoNobel laten zich niet of nauwelijks uit over verslechterende mensenrechten.

“Het is heel naïef als bedrijven zeggen dat ze verrast zijn door de veranderingen in China”, zegt Zenglein.

Volgens mensenrechtenorganisaties zitten een miljoen Oeigoeren vast in detentiekampen. “Noodzakelijke heropvoedingskampen voor islamitische extremisten”, zegt Peking. Oeigoeren worden ook gedwongen om mijlenver te verhuizen om te werken voor Chinese bedrijven die samenwerken met westerse multinationals of toeleverancier zijn.

Samenwerken met China gaat alleen als er geen eisen en lastige vragen worden gesteld, aldus Didi Kirsten Tatlow, een China-expert van de Duitse denktank DGAP. Politici en bedrijven houden zich dan ook liever op de vlakte. “Ook de Duitse pers besteedt weinig aandacht aan de problematiek van Duitse bedrijven die actief zijn in Xinjiang”, zegt ze.

Maar de publicitaire druk zwelt aan. De Zweedse kledinggigant H&M heeft onlangs de banden met zijn Chinese leverancier in Xinjiang verbroken vanwege het vermeende gebruik van dwangarbeid.

Dat is niet zonder risico. Peking zorgt er met sancties en de dreiging van sancties geregeld voor dat buitenlandse regeringen en bedrijven in de pas lopen. Daimler heeft zich twee jaar geleden nederig verontschuldigd vanwege een Dalai Lama-citaat in zijn reclame op Instagram.

Merkel wordt verweten dat ze haar oren veel te veel laat hangen naar China én de belangen van grote bedrijven. Andreas Fulda spreekt zelfs van het ‘uitbesteden’ van het buitenlandse beleid aan het bedrijfsleven. Hij vindt dat Berlijn zich laat inkapselen en veel makkelijker de mensenrechten kan aanspreken dan het nu doet.

Wijn en bier
De Azië-expert in Nottingham roept een persconferentie van Merkel in herinnering van half september. Na de virtuele top tussen de EU en China las Merkel zes minuten lang een verklaring voor. Ze sprak tevreden over de verbeterde kansen om Duitse wijn en bier te verkopen. “Slechts tien seconden gingen over mensenrechten.”

Merkels standpunt is volgens hem niet meer van deze tijd. “Ze is compleet het gevoel met de realiteit en publieke opinie kwijt. De zogenaamde samenwerking met China is niet op gelijke voet. Het is een corrupte relatie.”

Sommige bedrijven en sectoren werken zich daarmee uiteindelijk in de nesten, zeggen de experts. Maar dat Duitsland als geheel kwetsbaar is en zeer afhankelijk van China noemt econoom Zenglein onzin en politicoloog Fulda zelfs ‘bedrijfspropaganda’.

Grote bedrijven willen volgens Fulda zo de ongeremde handel met het autoritaire China en hun grote investeringen rechtvaardigen.