Wat er leeft in de onderbuik van onze ooster­buren? Sla gerust eens een krantje van Bild open. De extreem lage rente op hun gekoesterde spaargeld, soms zelfs negatief, lijkt Duitsers tegenwoordig nóg woedender te maken dan de laatste vluchtelingengolf van Merkel. Het raakt niet alleen de gewone Duitser, valt te lezen in het boulevardblad.

Half augustus mocht topman Helmut Schleweis van de publieke Duitse spaarbanken het vuurtje opstoken voor de lezers van de populistische krant. Niet in een advertentie maar in de nieuws­kolommen met een ‘woedende brief’ aan ECB-chef Mario Draghi. De goed verdienende bankier zegt dat Draghi het leven van miljoenen mensen verziekt.

“U hebt de rente afgeschaft”, schrijft Schleweis in zijn gepeperde brief die werd gesierd door een foto van de overheidsbankier met een streng schoolmeestergezicht en bril op de neus. “Jarenlang hebben we Duitse kinderen bijgebracht dat sparen zinvol is als voorbereiding voor slechte tijden. U ontmantelt deze cultuur. Dat kan op de lange termijn alleen maar slecht eindigen. Als je op een doodlopende weg zit, moet je niet het tempo verhogen. Het is tijd om om te keren. Stap voor stap. Jetzt!”

Het is zeker niet alleen Bild die graag los gaat op het gevoelige onderwerp. De conservatieve krant Die Welt spreekt van de ‘onteigening’ van de Duitse spaarder, een woord dat weer onaangename associaties oproept met de zelfdestructieve geschiedenis van de voormalige DDR.

Nog jaren
Ingrid Hengster is lid van de raad van bestuur van ontwikkelingsbank KfW in Frankfurt en commissaris van staalconcern ThyssenKrupp en Deutsche Bahn. Desgevraagd zegt ze dat Duitsers bijzonder gevoelig zijn voor het inzakken van de rente. “Wij zijn een volk van spaarders. Dat is historisch bepaald.” De Duitsers zijn bijvoorbeeld de verwoestende hyperinflatie van 1923 nooit vergeten. Maar voorlopig zullen ze volgens Hengster geduld moeten hebben. “Het raakt spaarders en ons als kredietinstellingen. Maar het legt ook een bom onder de pensioentegoeden. Ik ben alleen bang dat dit nog jaren gaat duren.”

Van Christine Lagarde wordt verwacht dat ze als nieuwe ECB-president het beleid van haar voorganger zal willen voortzetten. Volgens Michael Stappel, hoofd­econoom van de Duitse DZ Bank, was er even hoop op een omkering van de trend. Maar hij schreef in een notitie aan klanten: “De extreem lage rentevoeten blijken zeer hardnekkig te zijn. De hoop op een rentestijging is steeds snel weer vervlogen. Het einde van het tijdperk met lage rente is nog niet in zicht. Het renteverlies van particuliere huishoudens zal blijven toenemen.”

Bij een negatieve rente word je als spaarder bijna gedwongen om contant geld op te nemen. Een euro is thuis meer waard dan op de bank. Geld verdwijnt onder de spreekwoordelijke matras. Meer beleggen in aandelen is natuurlijk verleidelijk, maar gezien de relatief hoge waarderingen op de beurs ook niet zonder risico. Maar het zijn vooral vastrentende waarden die verrassend genoeg giftig zijn gebleken.

Staatsobligaties en leningen van de meest degelijke bedrijven werden doorgaans beschouwd als het ‘veiligste’ papier om in te beleggen. Maar nu is het vrijwel zinloos om daar geld in te steken. Het wordt juist risicovoller naarmate de rentes verder dalen. Ze leveren gegarandeerd verlies op voor beleggers en dat raakt ook bijvoorbeeld beleggers in mixfondsen. Veel beleggingsfondsen voor particulieren hebben een verplichting om deels in obligaties te beleggen ondanks de negatieve rendementen.

Schokdempers
Ook institutionele beleggers zijn gedwongen om te spreiden en blijven de verliesgevende beleggingen kopen, ook al kosten ze meer dan ze opleveren. Dat draagt bij aan de lagere rentes. Grote beleggers zeggen obligaties toch aan te houden en op te nemen als ‘schokdempers’ die koerswinsten kunnen opleveren als de aandelenmarkt in mineur raakt.

De zoektocht naar rendement drijft beleggers in toenemende mate richting risicovollere en kwalitatief minderwaardige investeringen. Dat leidt tot hogere aandelenkoersen in bijvoorbeeld niet winstgevende bedrijven en hogere prijzen voor onroerend goed en grondstoffen.

Het expansieve monetaire beleid en de lage rentevoeten stimuleren de vraag naar aandelen als alternatieve belegging. Maar de handelsgeschillen en de vertroebelde groeivooruitzichten van beursgenoteerde ondernemingen beperken volgens Stappel de weg omhoog voor aandelenkoersen en verhogen de volatiliteit. Duitse particuliere huishoudens zijn van oudsher sowieso extreem risicomijdend. Aandelen maken slechts 10 procent uit van het vermogen.

De ECB heeft weinig speelruimte om iets anders te doen dan de nominale rente te laten aansluiten bij vraag en aanbod op de kapitaalmarkt. Volgens hoofdeconoom Torsten Slok van Deutsche Bank in New York wordt 27 procent van de obligaties in de wereld inmiddels tegen negatieve rentes verhandeld. Daarvan komt 42 procent uit Japan, dat in demografie voor ligt op Europa. Alle staatsobligaties uit Duitsland en Nederland worden momenteel tegen negatieve rentes verhandeld. De eurolanden die enkele jaren geleden nog op het randje van bankroet bungelden, zoals Portugal en Spanje, lenen nu verbluffend genoeg ook bijna gratis.

Van alle bedrijfsobligaties wereldwijd wordt 10 procent tegen negatieve rentes verhandeld, aldus research van Slok. Het maakt lenen voor ondernemingen bijzonder aantrekkelijk. Zombiebedrijven die normaal gesproken allang het loodje hadden moeten leggen, kunnen zo weer even voort. De Nederlander Cees ‘t Hart, die de Deense biermagnaat Carlsberg leidt, zei in een interview met Bloomberg dat hij zich niet laat verleiden om gebruik te maken van historisch goedkoop krediet. Hij waarschuwde vorige maand dat bedrijven die wel bezwijken om extra veel schuld uit te geven, kunnen eindigen met wankele balansen.

Hoe diep de rente nog verder kan wegzakken? “Niemand die het weet”, zegt Hengster. Ze is het eens met financieel analisten die zeggen dat de lage rentes nog ‘jaren’ de financiële markten zullen domineren.

Keynes
Daardoor teren spaarders in. Het idee van negatieve rentetarieven kwam volgens de Financial Times eind 19e eeuw van de Duitse zakenman Silvio Gesell. Zijn ideeën werden later door John Maynard Keynes aangehaald als een mogelijke oplossing voor de Grote Depressie in de jaren dertig.

Het is bijna tien jaar geleden dat de monetaire autoriteiten in heel Europa begonnen te experimenteren met negatieve tarieven. Het was de Zweedse Riksbank die er in de nasleep van de financiële crisis van tien jaar geleden echt mee aan de slag ging. Maar is het een succes? In een telefonische reactie zegt de Zweedse vermogensbeheerder Georg Norberg: “Het is een complete flop! De economische prikkel is uitgebleven. De schulden van huishoudens in Zweden zijn verdrievoudigd. De huizenprijzen gaan door het dak. De consumentenkredieten zijn explosief toegenomen. De lokale overheden zuchten onder de schulden. We hebben overal zeepbellen en een exit-strategie is er niet."

De uitgesproken Norberg vreest het ergste voor de eurozone door de problemen in de knoflooklanden. “De patiënt wordt platgespoten met meer medicijnen. Het probleem wordt vooruit geschoven. Lagarde heeft geen keuze en zal dit ook doen. Maar geef het drie, vier jaar en dan stort het kapitalistische systeem in. Zet dat maar boven uw artikel.”

Boeman
De invloedrijke columnist Wolfgang Münchau legde onlangs uit aan zijn internationale publiek van de Financial Times dat de meeste Duitsers de ECB als de grote boeman zien. De negatieve rentetarieven worden gevoeld als een boete die Duitse spaarders moet straffen. De Duitse belastingbetaler zou een poot worden uitgedraaid om het uitzonderlijke monetaire beleid van de ECB te bekostigen. Lees: Italiaans bedrog.

Spaarbankenbaas Helmut Schleweis gooit in Bild nog wat olie op het vuur. Hij vraagt retorisch: “Hebben Europese landen in crisis de gelegenheid benut om hun schulden af te bouwen? Zijn de Europese landen naar elkaar toe gegroeid? Niets van dat alles heeft deze geldpolitiek bewerkstelligd.”

KfW-topbankier Hengster is minder uitgesproken, maar ze bevestigt dat de inspanningen van Europese instellingen en regeringen niet hebben gebracht wat was gehoopt. “Na de financiële crisis hadden we de eurocrisis. Toen is gezegd dat de probleemlanden een flinke portie huiswerk moesten doen om hun economieën op de rails te krijgen. Dat is onvoldoende gebeurd. Het vertrouwen is toch nooit helemaal teruggeweest. Met investeringen zijn overheden en bedrijven terughoudend.”

Het aanwijzen van de ECB als enige veroorzaker van het lagerentetijdperk is volgens haar onterecht. Ze zegt dat de demo­grafie net als in Japan ook een rol speelt. Universiteitshoogleraar Coen Teulings schreef in het FD dat het ECB-beleid eerder een symptoom is dan een oorzaak. De centrale bank is geen aanjager maar een volger van de trend van de steeds verder dalende rente, die kort na de eeuwwisseling werd ingezet. De pensionering van de babyboomersgeneratie en de vergrijzing hebben voor enorme spaaroverschotten gezorgd die de renteniveaus in Azië en Europa naar beneden drukken. “De reële rente blijft nog jaren laag. Alleen zo kunnen vraag en aanbod op de kapitaalmarkt met elkaar in evenwicht worden gebracht. De gedachte dat er een soort natuurlijke reële rentevoet van 4 procent is, vindt geen enkele grond in de economische theorie.”

Nultarief
Sinds 2008 is de belangrijkste rentevoet van de ECB bijna voortdurend gedaald: van 4,25 procent op dat moment tot het nultarief of lager van nu. De ECB legt banken die tijdelijk geld willen stallen sinds 2014 een boete op van 0,4 procent. Het heeft de Duitse banken tientallen miljarden euro’s gekost. De lage rentes ondermijnen het verdienmodel van banken maar ook van verzekeraars. Ze hebben een enorme impact op de dekkingsgraden van pensioenfondsen en de solvabiliteit van stichtingen.

Sinds 2017 is de nominale gemiddelde rente op spaargeld niet langer voldoende om de inflatie te compenseren. Stappel van DZ Bank wijst op de paradoxale situatie dat het nieuwe geld dat Duitsers tot hun beschikking krijgen toch vooral wordt aangehouden in cash en in direct opvraagbare deposito’s. De Duitsers hamsteren hun geld het liefst, schreef Holger Zschäpitz van Die Welt. De cijfers en prognoses in Frankfurt bevestigen dat. De spaarquote zal volgens DZ Bank tegen 2020 in Duitsland stijgen tot ruim 10,7 procent (het deel van het inkomen dat niet wordt geconsumeerd maar naar de bank wordt gebracht om te sparen).

Uit angst voor een oproer onder klanten durfden de grote banken de negatieve rentes niet door te berekenen. Het raakte banken daarmee dus vol in hun winstmarges. Bankentoezicht­houder Jan Sijbrand van De Nederlandsche Bank zei twee jaar geleden niet te geloven dat banken over zullen gaan tot het instellen van een negatieve rente op spaargeld. “Er wordt soms wat geprobeerd, maar dat leidt dan vaak tot grote krantenkoppen en het einde van de poging”, zei hij.

Maar het tij lijkt nu in Duitsland te keren onder de grote financiële instellingen. Negatieve rentetarieven voor particulieren zijn geen taboe meer. Al drie jaar geleden gingen twee minibankjes uit Gmund en Stendal over tot boetes van 0,4 procent over al het spaargeld boven 100.000 euro. Banken betalen zelf ook deze rente wanneer ze overtollige middelen bij de ECB parkeren. De ‘boeterente’ wordt inmiddels vaker één-op-één doorgerekend aan grote klanten en bedrijven.

De middelgrote banken slaan dat pad nu ook in met het argument dat de ECB ze geen andere keuze geeft dan de kosten voor het aanhouden van tegoeden ook door te berekenen aan klanten.

In­middels wordt erop gerekend dat de ECB de depositorente op gaat schroeven tot 0,7 procent. De sombere Zweedse vermogensbeheerder heeft desgevraagd nog zijn licht laten schijnen op de vraag waar spaarders en beleggers dekking moeten zoeken. “Wij raden onze klanten aan om te beleggen in de grote solide bedrijven die hun geld verdienen over de hele wereld. Het zijn de bekende namen die in het verleden al hebben bewezen zich te kunnen aanpassen aan de omstandigheden in de buitenwereld.”

En Mario Draghi? Hij is door Bild gevraagd om de ‘ik ben woedend-brief’ van de Duitse bankier te beantwoorden. Die kans liet de dit najaar afzwaaiende Italiaan lopen. Een woordvoerster van de ECB zegt dat de centrale bank “de voorwaarden heeft geschapen voor een economisch herstel”. Ze wijst erop dat Duitsland de laagste werkloosheid heeft sinds de hereniging.